Beyin, insanı yönlendiren, hayatta kalmasını sağlayan ve karmaşık yapısıyla bilim insanlarını her defasında hayrete düşüren harika bir sistemdir.

İnsanın hayatta varmak istediği noktaya varmasının da, varmamasının da en önemli sebeplerinden biri beyindir. Bu yazıda beynimizin bizi hedeflerimize ulaştırmamak için sarf ettiği eşsiz çabadan bahsedeceğim.

Beynimizin bilgiyi alıp işleme yöntemi bazen bize bir hapishanenin demir parmaklıklarını inşa edebiliyor. Beynin işlevlerinden ikisini, yani “işleme” ve “karar verme”yi bazı uzmanların yaptığı gibi Sistem-1 ve Sistem-2 olarak değerlendiriyorum.

Kyle Langworthy Sistem-1’i tavşana, Sistem-2’yi ise kaplumbağaya benzetir. Zira Sistem-1 dediğimiz beynin hızlı ve duygusal düşüncelerini ifade ederken, Sistem-2 yavaş ve hesapçıdır. Bunları “bilinçaltı ve bilinçüstü” ya da “bilinçli ve bilinçsiz” olarak özellikle nitelendirmiyorum, çünkü her iki sistemde de bilincin her türlü halini kullanabiliriz.

İlla bir şekilde adlandıracaksak, Sistem 1’e Duygusal Beyin, Sistem 2’ye Mantıksal Beyin diyebiliriz.

En ilkel ve işlemsiz haliyle yaptıklarımız, söylediklerimiz ve düşündüklerimiz çoğu zaman Duygusal Beynin eseridir, biraz da refleksiftir. Her zaman değil ancak çoğu zaman bilinçsiz bir düşünme şeklidir.

Daha analitik olarak, sebepleri ve sonuçları tartarak yaptıklarımız, söylediklerimiz ve düşündüklerimiz Mantıksal Beynin eseridir. Zahmetlidir, uzun sürer. Çoğu zaman bilinç oldukça açıktır.

Şimdi bunlardan neden bahsettiğime geleyim.

Duygusal Beyin bazen faydalı olsa da (elini sıcak tavaya değdirdiğinde hemen geri çekmeni sağlar ve seni tehlikeden korur), bazen hayatı zehredebilir. İnsanlar kararların %80’inini Sistem-1 ile alırlar. Bu düşünme şekli MINDFUCK’a yani bireyin kendi kendini sabote etmesine ve esas hedefine ulaşamamasına sebep olur.

Şöyle bir örnekle açıklayayım: Diyelim ki, önümüzdeki 6 ayın sonunda bir kitap yazmış olmak istiyorum. Bu hedefi kendime ilk koyduğum anda, ilk düşüncem “6 ay çok kısa bir süre, o kadar vakitte kitap yazılmaz ki” olursa; burada kendi kendimi sabote etmiş olurum ve kitap hayalimden tamamen vazgeçebilirim. Bu durumda Sistem-1 mindfuck’a sebep olur ve Sistem-2 yani mantıksal beyin devreye hiç girmeden her şey bitmiş olur. Oysaki 6 aylık süre ilk hedeflendiğinde mantıksal beyin devreye girerek, “bu 6 aylık süreyi nasıl efektif hale getirerek kitabı tamamlayabilirim” diye sorsaydı, analitik düşünme süreci başlayacaktı.

Sistem-1 tembeldir, hızlı gelen zevkleri sever. Çikolata görünce dayanamayıp yiyen bir kişi, yedikten sonra pişman oluyorsa duygusal beyni mantıksal beyninden daha hızlı davrandığındandır. Eşini aldatan kişi, aşırı alkol tüketimi, uyuşturucu kullanımı vs, en temelde bireyin anlık zevke, uzun vadeli sonuçlardan daha fazla öncelik tanıması, yani tavşan düşüncenin, kaplumbağa düşünceden daha hızlı koşuyor ve daha hızlı işlenerek karara dönüşüyor olmasıdır.

İnsan, geçmiş deneyim ve anılarının birikimidir. Bu birikim, bizim bugün karşılaştıklarımıza dair varsayımlar yapmamızı sağlar. Varsayım yapmadan, sıfırdan düşünmeye çabalamak da zordur. Şöyle düşünebiliriz: Birisi size bir şey sorduğunda, örneğin isminizi, genelde söylersiniz. Düşünmeye gerek yoktur. Oysaki soruları duyup yeni sorular üretmeyi öğrenmek uzun vadede beynin daha hızlı işlemesini ve hızlı düşünmeyi sağlar. Thinking Fast and Slow kitabının yazarı, kitabında hızlı düşünmeyi öğrenmek için buna benzer alıştırmalar önerir.

Mindfucklardan kurtulmak insanı hedeflerine yaklaştırır, hedeflere giden yolda bireyin kendisine bariyerler koymasının önüne geçer. Sistem-2’yi yani mantığı hızlandırabilirseniz, Sistem-1’de çalışan varsayımsal doğruları elimine edebilirsiniz. Sistem-1 “çok bilmiş”lik ederek hata yapabilir. Bu yüzden Sistem-1’i azaltıp Sistem-2’yi hızlandırmak düşüncelerin dengelenmesini sağlar.

Hayatın birçok alanında olduğu gibi, insan beyninin de dengeye ihtiyacı vardır. Hedeflerine ulaşmak isteyen bir kişi, hedefi için çalışırken zaten pek çok engelle karşılaşacakken, bir de kendi kendini sabote etmektense, hedefe giden yoldaki pürüzleri yok etmek için de çaba harcamalıdır.