Konuyla ilgili son yazımda DEHB olan çocuklardan ve büyüdükçe hiperaktivite ile ilişkili belirtilerin azalacağından ancak dikkat ile ilişkili sorunların daha fazla devamlılık göstereceğinden bahsetmiştik. Yaşla beraber bozukluğun gidişi daha olumlu etkilenebilmektedir. Belirtiler azalabilir, kişi belirtileri ile daha iyi baş etmeyi öğrenebilir. Burada önemli olan, bireyin bu belirtilerle daha iyi baş etmeyi öğrenmesi ve kendisine en az zararı verecek şekilde programlayabilmesidir.

Bu gidişatın daha olumlu olabilmesi için ailelerin izleyebileceği yolları da bu yazıda paylaşacağım.

Yüksek Yapılı Zekalar oluşumuna göre;

• DEHB çocuklarımız her şeyden çabuk sıkılıp, bıkar, oyuncakları ile kısa bir süre oynadıktan sonra, sıkılıp onları parçalamaya başlayabilirler. Kendilerine verilen, yaşlarına uygun yap-boz oyuncakları aslına uygun olarak düzenleyemezler. Uzun süre bir TV filmi ya da çizgi filmi izleyemezler. Okulun başlamasıyla birlikte öğrenmeye yönelik ilginin azlığı da dikkati çeker. Ödev yapmayı sevmez, ebeveynleri ve öğretmenin zoruyla ödev yaparlar. Ödevleri yapmak çok zor gelir. Masanın başına oturamaz, otursalar dahi çeşitli bahaneler uydurarak (tuvalete gitme, su içme gibi) sık sık masa başından kalkarlar. Büyüklerini ders çalışırken yanlarında isterler.
• Başladıkları bir işi bitirmekte zorlanır, bir işi sonuçlandırmadan hemen diğerine geçerler. Kendileriyle konuştuğunuzda sanki sizi dinlemiyormuş izlenimi verirler. Kendilerinden istenen bir şeyi, kendilerine birkaç defa söylenildikten sonra yapabilirler.
• Sınıfta dersi takip etmedikleri gözlenir. Çevresel uyarılarla hemen dikkatleri dağılır. Ders dışı işlerle fazlaca ilgilenir, elinde kalem çevirir, deftere, sıraya bir şeyler yazıp, çizmeye kalkar ve başka bir gereçle uğraşıp, dersi takip edemezler. Derste sıkılmaları nedeniyle sınıfın dikkatini ve huzurunu bozacak davranışlar sergileyebilirler (Derste konuşma, sırayı sallama, arkadaşlarına laf atma, sınıfta ayağa kalkıp su, yiyecek dağıtma ve garip sesler çıkarma gibi).
• Okuma ve yazma becerileri arkadaşlarından kötü, defter düzeni ve yazıları bozuk olabilir. Okurken sıkça hatalar yapabilir ve cümlenin sonunda başka sözcükler uydurabilirler. Sınıfta, sokakta sık eşya kaybederler. Öğrenilenleri de çabuk unutabilirler. Kendilerine uygun bir çalışma düzeni ve sistemi geliştiremezler. Okuma ve yazmayı pek sevmezler. Bu sadece ders kitapları için değil diğer hikaye kitapları için de geçerlidir.
• Sınavlarda dikkatsizce hatalar yaparlar. İyi bildikleri soruları bile yanlış yanıtlayabilirler. Test sınavlarında aklı karıştıran, çeldirici şıklara kolaylıkla yönelirler. Özellikle ilkokul yıllarında sınav kağıdını herkesten önce vermeye çalışırlar. Sonunda daha düşük notlar alırlar.
• Dikkat eksikliği okul öncesi dönemde pek fark edilmeyebilir. Ancak bu çocukların bir kısmı ders dışı işlerde de çabuk sıkılma belirtileri gösterirler. Zeka düzeyi iyi olan ve özel öğrenme güçlüğü olmayan çocuklar ilkokulun 3. ve 4. sınıflarına kadar derslerde sorun yaşamayabilirler. Çalışmadıkları ve dersi iyi izlemedikleri halde notları kötü olmayabilir. Konuların ağırlaşmasıyla birlikte ders başarısızlıkları yaşanmaya başlanır. Ev içinde günlük yapmaları gereken işler konusunda sorumluluk almak istemezler. Genellikle dağınıktırlar ve kurallardan hoşlanmazlar.

DEHB bulunan çocukların anne-babaları için Dr. Russel Barkley tarafından önerilen 10 kural:

1. Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın
2. Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü ödüller olsun
3. Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin
4. Çocuğunuza beklentileri ve planları konusunda yardım edin
5. Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de olabileceğini göz önünde bulundurun
6. Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar hakkında odaklanmaktan ziyade olumlular üzerinde odaklanın
7. Bir karakter sorunuyla değil biyolojik bir sorunla mücadele etmekte olduğunuzu daima akılda tutun
8. Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici olacaktır
9. Espri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun
10. Kendiniz ve çocuğunuza karşı hoşgörülü olun. Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz

Dikkat Eksiliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tanısı konulan çocuklar ev içinde farklı oyun önerileriyle de desteklenebilir. Aşağıdaki örneklerden başlayabilirsiniz:

• Akşamları evinizde TV etrafında toplanma yerine bir masa etrafında toplanıp son harf oyunu oynayabilirsiniz. Böylelikle çocuğunuzun kelime haznesini geliştirmesine yardımcı olursunuz. Bu tip çalışmaları yapmak için aile içindeki bütün bireylerin aynı anda evde olması şart değil. Sadece annenin veya babanın evde olması ve çocuğuna zaman ayırmasıyla da yapılabilir. Mesela belli bir süre içinde karmaşık harfler içinden istenen kelimeleri bulma gibi.
• Çocukları bilgisayarda öylesine oyunlar oynaması için bırakma yerine ona eğitici ve öğretici oyunlar bulup bunlarla oynamasını sağlayabilirsiniz. Örneğin, internetten indirebileceğiniz oyunlardan “bu sesi tanı”, “bu ilin haritadaki yerini bul” veya “kelimeyi tamamla” gibi oyunlar hem çocuklarda dikkatli olmaya davet eder hem de zamanını değerlendirmiş olur.
• Çocuklarınıza aldığınız oyuncaklar ve oyunların onların eğitimlerine katkıda bulunacak eğitim setlerini tercih edebilirsiniz. Mesela Puzzle ve kelime oyunu gibi.
• Evinize misafir geldiğinde çocukları bir odaya alıp onları kendi hallerine bırakma yerine onlara oyun kurdurabilirsiniz. Hadi anlat bakalım, isim-şehir oyunu gibi…
• Dikkat artırıcı çalışmaları yapmak için belli bir yaş sınırı yok. İlköğretim çağındaki her çocuk bu çalışmalar için ideal. Her  çocuğun yaşına uygun çeşitli oyunlar var. Mesela 4 yaşındaki bir çocuğa fark bulmada kolay olan 3-4 ayrıntılı fark bulmaca gösterilirken, 10 yaşındaki bir çocuğa biraz daha zor 12 ayrıntısı olan fark bulmaca  gösterebilirsiniz.

Psikolog Pınar Ersöz’e göre, ebeveyn veya öğretmen olarak bu çocuklarımızı eğitirken şu yöntemlerden yararlanabiliriz:
1)Hangi eğitim yönteminin daha yararlı olacağını çocukla tartışın. Çalışmalarda neyin onlara daha faydalı olabileceğini çocuğunuza sorabilirsiniz. Bu çocuklar sıklıkla çok iyi sezgi sahibidirler. Eğer sorulursa en iyi nasıl öğrenebileceklerini söyleyebilirler.

2)Öğretmene olabildiğince yakın oturtun.

3)Kuralları kısa ve basit anlatın. Kendinden bekleneni bilmek onları yüreklendirecektir.

4)Dikkat dağınıklığı olan çocukların düzene gereksinimleri vardır. Bu çocuklar yaptıkları etkinliklerde başvurabilecekleri bir tablo ve listeden çok fazla faydalanırlar. Anımsatıcı şeylere gerek duyarlar, tekrara gerek duyarlar.

5)Talimatları peşpeşe sıralamayın, basit ve kısa talimatları bile tekrarlayın.

6)Sınıfta öğretmeni mümkün olduğunca çok göz teması kurmalıdır, evde de bunu tekrarlayın. Çocuğunuzla mümkün olduğu kadar göz teması kurmaya gayret edin.

7)Okul içi sınırları belirleyin, öğretmeninden bu konu ile ilgili olarak açıklama yapması için yardım isteyin.

8)Okul sonrası program çizelgelerini kendilerinin hazırlaması konusunda ona yardımcı olun. Böylece onu “ertelemeden” korumuş olursunuz.

9)Zamanla sınırlı testlerin sayısını azaltın. Zamanla sınırlı testler dikkat dağınıklığı olan çocukların bildiklerini göstermelerini engeller.

10)Arada sırada küçük işler vererek kendini toparlamasına ve deşarj olmasına yardımcı olun.

11)Ödevin miktarına değil, kalitesine önem verin.

12)Ödevleri ya da projeleri küçük ödevlerle bölün. Bu dikkat dağınıklığı olan çocuklar için uygulanabilecek en iyi eğitim tekniğidir. Bu yöntemle çocuk “asla başaramayacağım” duygusunu yenecektir.

13)Başarısını olabildiğince çok değerlendirin. Bu çocuklar öyle çok başarısızlıkla iç içe yaşamaktadırlar ki, elde edecekleri olumlu değerlendirmelerin tümüne ihtiyaçları vardır. Yüreklendirilmeyi çok severler.

14)Periyodik teke tek görüşmelerle performansı ile ilgili geribildirimler verin. Suçlayıcı,yargılayıcı geribildirimlerden kaçının.

15)Bellek bu çocuklar için en önemli sorundur. Özellikle anımsama belleği ile ilgili sorunları aşmak için ona küçük hileleri öğretin. Konuyla ilgili kodlamalar, ipuçları, kafiyeler ile konunun ana hatlarını anımsadıktan sonra detaylarla ilgili bilgileri size aktarmaları kolay olacaktır.

16)Öğretmede ana hatları kullanın, çalışırken altını çizmeyi öğretin.

17)Söyleyeceğiniz şeyi söylemeden önce onun ne olduğunu bildirin. “Birazdan size ev ödevleri ile ilgili bir şey söyleyeceğim.” sonra söyleyin.. “ev ödeviniz sayfa on” Son olarak da söylemiş olduğunuzu özetleyin. “Ödevinizin onuncu sayfada olduğunu söyledim”. Dikkat dağınıklığı olan çocukların görsel algıları, işitsel algılarından iyi olduğundan, mümkünse söylediğinizi yazmayı deneyin.-öğretmenlere yöneliktir-

18)Sınıfta uyararak küçük düşürmeyin, aranızda saptayacağınız sır bir hareket yaparak uyarabilirsiniz.-öğretmene yöneliktir-

19)Beklentileri açık ve anlaşılır hale getirin.

20)Test tekniğini öğretin.

21)Evden okula-okuldan eve bir not defteri kullanın. Bu aile ile öğretmen arasında günü gününe iletişim sağlar ve veli toplantılarını azaltır. Ayrıca bu tür çocukların gereksinim duyduğu geri bilgilendirme açısından da yardımcı olur.

22)Büyük çocuklarda sınıfa gelmeden önce hazırlanmayı hatırlatın. Herhangi bir gün ne tartışılacağı hakkında ne kadar çok şey bilirse sınıfta o kadar fazla şeye egemen olacaktır.

23)Onaylayın, takdir edin, destekleyin, ufak başarılarını bile övün.

24)Daha ileri yaştaki çocuklara sormak istedikleri soruları yalnızca hatırlatacak notlar tutmaları için yardımcı olun. Temelde kendilerine ne söylenildiği konusunda değil, ne düşündükleri konusunda da not tutmaları yararlı olur.

25)Mümkünse her konu için çocuklara bir çalışma partneri ayarlayın.(kendi akran grubundan)

26)Öğretmeni ile sık sık görüşün. Görüşmelerinizin sadece kriz dönemlerinde ve sadece sorunlar için olmasından kaçının.

27)Çocuğunuzun kendisine ve çevresine kendini ispatlayacağı konular/ortamlar yaratın. (örneğin;spor,müzik v.b.)

28)Her zaman pırıltılı anları gözler durumda olun. Bu çocuklar göründüklerinden çok daha fazla artistik ve zekidirler. Yaratıcılık, oyun, spontane ve coşku doludurlar..

Dikkat eksikliği, dikkat dağınıklığı insan olmanın getirdiği ve her bireyde yoğunluğu farklı şekillerde tezahür eden bir durumdur. Bu yönüyle bakıldığında dikkat eksikliği bir sorun, bir maraza olmadığı gibi aile içi uygulamalar ve bireyin karakterine, mizacına göre yapılan çalışmalarla belli ölçütlerde ortadan kalkabilmektedir. İlaçla tedavi konusunda uzmanlar ikiye ayrılıyor. Bir kısmı ilaca şöyle karşı çıkıyor: “Bilinmesi gerekir ki ilerleyen vadelerde dikkat eksikliği veya dağınıklığı için veriler ilaçlar bağımlılık haline gelerek etkisini kaybetmektedir. Yapılan doz artırımları da zamanla etkisini kaybedebilmekte, çocuklarımızda ve gençlerimizde beslenme, uyku gibi temel fiziksel ihtiyaçların seyrini de olumsuz etkileyebilmektedir. Bunun yanında bağımlılık etkisini kullanıcının farklı yönlere eğilimini de tetikleyecektir.“ Diğer bir kısmıysa ilaçların geçici de olsa çözüm olabileceğini savunmakta.

Dr. Pınar Öner, Dr. Ayla Soykan Aysev ve Psikolog İlkiz Altınoğlu Dikmeer’in bu konuda ailelere önerdikleri kitaplar şunlar:

1. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Anababa-Öğretmen Elkitabı, Hazırlayan: Dr. Özlem Sürücü, Yayınevi: YA-PA Yayınları

2. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Özgül Öğrenme Güçlüğü, Editör: Dr. Ayla Aysev, Ankara Üniversitesi Basımevi, 2001

3. Hiperaktif Çocuk Okulda, Editör: Dr. Yankı Yazgan
4. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Özellikleri – Tedavisi – Çocuklarda ve Erişkinlerdeki Belirtileri, Hazırlayanlar: Dr. Cahide Aydın, Dr. Eyüb Sabri Ercan, Gendaş Kültür

Çocuklara yönelik dikkat geliştirme kitaplarının da olduğunu hatırlatmak isterim. Başaran Yayınları tarafından 1.-8. Sınıflar arasındaki her dönem için farklı seviyede hazırlanan kitaplarla da tedavi desteklenebilir. Dikkati geliştirme test kitapları listesine şuradan ulaşabilirsiniz.

DEHB tedavi edilmediği takdirde çocuğun ya da gencin yapısal zorluklarından kaynaklanan davranış sorunları ve okul başarısızlıkları devam edecektir. Çevresinden olumsuz eleştiriler alma riski artacaktır. Bütün bunlar çocuğun ya da gencin ikincil sorunlar geliştirmesine yol açacaktır. Yani okul başarısızlıkları ileride iş yaşamındaki başarısızlıklara; arkadaş ve aile ilişkilerinde yaşadığı sorunlar da ileride sosyal ilişkilerinde hatta evlilik yaşamında sorunlar yaşamasına yol açabilecektir. Yine depresyon, davranım bozukluğu gibi ek başka psikiyatrik bozukluklar gelişmesi söz konusu olacaktır.